5. จมฺมกฺขนฺธกํ

โสณโกฬิวิสวตฺถุกถาวณฺณนา

[242] จมฺมกฺขนฺธเก อุณฺณปาวารณนฺติ อุณฺณามยํ ปาวารณํฯ วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารปจฺจนฺเต ฉายายํฯ วิหารสฺส วฑฺฒมานจฺฉายายนฺติปิ วทนฺติฯ

โสณสฺส ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[243] สุตฺตตฺโถ ปน สุตฺตวณฺณนาโตเยว คเหตพฺโพติ เอตฺถายํ สุตฺตวณฺณนาฯ สีตวเนติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 3.6.55) เอวํนามเก วเนฯ ตสฺมิํ กิร ปฏิปาฏิยา ปญฺจ จงฺกมนสตานิ มาปิตานิ, เตสุ เถโร อตฺตโน สปฺปายํ จงฺกมนํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ ตสฺส อารทฺธวีริยสฺส หุตฺวา จงฺกมโต ปาทตลานิ ภิชฺชิํสุ, ชาณูหิ จงฺกมโต ชาณุกานิปิ หตฺถตลานิปิ ภิชฺชิํสุ, ฉิทฺทานิ อเหสุํฯ เอวํ อารทฺธวีริโย วิหรนฺโต โอภาสนิมิตฺตมตฺตกมฺปิ ทสฺเสตุํ นาสกฺขิฯ ตสฺส วีริเยน กิลมิตกายสฺส จงฺกมนโกฏิยํ ปาสาณผลเก นิสินฺนสฺส โย วิตกฺโก อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข อายสฺมโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อารทฺธวีริยาติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริยาฯ น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ‘‘สเจ อหํ อุคฺฆฏิตญฺญู วา วิปญฺจิตญฺญู วา เนยฺโย วา, น เม จิตฺตํ น วิมุจฺเจยฺย, อทฺธา ปน ปทปรโม, เยน เม จิตฺตํ น มุจฺจตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘สํวิชฺชนฺติ โข ปนา’’ติอาทีนิ จินฺเตสิฯ ตตฺถ โภคาติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํฯ

ปาตุรโหสีติ เถรสฺส จิตฺตาจารํ ญตฺวา ‘‘อยํ โสโณ อชฺช สีตวเน ปธานภูมิยํ นิสินฺโน อิมํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, คนฺตฺวาสฺส วิตกฺกํ สโหฑฺฒํ คณฺหิตฺวา วีโณปมกมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามี’’ติ สีตวเน ปาตุรโหสิฯ ปญฺญตฺเต อาสเนติ ปธานิกภิกฺขู อตฺตโน วสนฏฺฐาเน โอวทิตุํ อาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นิสีทนตฺถํ ยถาลาเภน อาสนมฺปิ ปญฺญเปตฺวาว ปธานํ กโรนฺติ , อญฺญํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิ สงฺฆริตฺวา อุปริ สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปนฺติฯ เถโรปิ อาสนํ ปญฺญเปตฺวาว ปธานํ อกาสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปญฺญตฺเต อาสเน’’ติฯ

ตํ กิํ มญฺญสีติ สตฺถา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน อวเสสกมฺมฏฺฐาเนน อตฺโถ นตฺถิ, อยํ คนฺธพฺพสิปฺเป เฉโก จิณฺณวสี, อตฺตโน วิสเย กถิยมาเน ขิปฺปเมว สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติ วีโณปมํ กเถตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติอาทิมาหฯ วีณาย ตนฺติสฺสเร กุสลตา นาม วีณาย วาทนกุสลตา, โส จ ตตฺถ กุสโลฯ มาตาปิตโร หิสฺส ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต อญฺญํ สิปฺปํ สิกฺขนฺโต กาเยน กิลมิสฺสติ, อิทํ ปน อาสเน นิสินฺเนเนว สกฺกา อุคฺคณฺหิตุ’’นฺติ คนฺธพฺพสิปฺปเมว อุคฺคณฺหาเปสุํฯ ตสฺส –

‘‘สตฺต สรา ตโย คามา, มุจฺฉนา เอกวีสติ;

ฐานา เอกูนปญฺญาส, อิจฺเจเต สรมณฺฑลา’’ติฯ –

อาทิกํ คนฺธพฺพสิปฺปํ สพฺพเมว ปคุณํ อโหสิฯ อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉนาฯ สรวตีติ สรสมฺปนฺนาฯ กมฺมญฺญาติ กมฺมกฺขมา กมฺมโยคฺคาฯ อติสิถิลาติ มนฺทมุจฺฉนาฯ สเม คุเณ ปติฏฺฐิตาติ มชฺฌิเม สเร ฐเปตฺวา มุจฺฉิตาฯ

อจฺจารทฺธนฺติ อติคาฬฺหํฯ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตีติ อุทฺธตภาวาย สํวตฺตติฯ อติลีนนฺติ อติสิถิลํฯ โกสชฺชายาติ กุสีตภาวตฺถายฯ วีริยสมถํ อธิฏฺฐาหีติ วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถํ อธิฏฺฐาหิ, วีริยํ สมเถน โยเชหีติ อตฺโถฯ อินฺทฺริยานญฺจ สมตํ อธิฏฺฐาหีติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมตํ สมภาวํ อธิฏฺฐาหิฯ ตตฺถ สทฺธํ ปญฺญาย, ปญฺญญฺจ สทฺธาย, วีริยํ สมาธินา, สมาธิญฺจ วีริเยน โยชยตา อินฺทฺริยานํ สมตา อธิฏฺฐิตา นาม โหติฯ สติ ปน สพฺพตฺถิกา, สา สทาปิ พลวตีเยว วฏฺฏติฯ ตญฺจ ปน เนสํ โยชนาวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.60-62) อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมิญฺจ สมภาเว สติ เยน อาทาเส มุขพิมฺเพเนว นิมิตฺเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ, ตํ สมถนิมิตฺตํ วิปสฺสนานิมิตฺตํ มคฺคนิมิตฺตํ ผลนิมิตฺตญฺจ คณฺห นิพฺพตฺเตหีติ เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ

ตตฺถ จ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ สมถนิมิตฺตญฺจ วิปสฺสนานิมิตฺตญฺจ อคฺคเหสิฯ เอโกติ อสหาโยฯ วูปกฏฺโฐติ วตฺถุกาเมหิ จ กิเลสกาเมหิ จ กาเยน เจว จิตฺเตน จ วูปกฏฺโฐฯ

อปฺปมตฺโตติ กมฺมฏฺฐาเน สติํ อวิชหนฺโตฯ อาตาปีติ กายิกเจตสิกวีริยาตาเปน อาตาโปฯ อาตปฺปติ กิเลเสหีติ อาตาโป, วีริยํฯ ปหิตตฺโตติ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย เปสิตตฺโต วิสฺสฏฺฐอตฺตภาโว, นิพฺพาเน วา เปสิตจิตฺโตฯ น จิรสฺเสวาติ กมฺมฏฺฐานารมฺภโต น จิเรเนวฯ อญฺญตโรติ เอโกฯ อรหตนฺติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อพฺภนฺตโร เอโก มหาสาวโก อโหสีติ อตฺโถฯ

[244] วุสิตวาติ วุตฺถพฺรหฺมจริยวาโสฯ กตกรณีโยติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ กตฺวา ฐิโตฯ โอหิตภาโรติ ขนฺธภารํ กิเลสภารํ อภิสงฺขารภารญฺจ โอตาเรตฺวา ฐิโตฯ อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ สทตฺโถ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ขีณภวพนฺธโนฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ ฉ ฐานานีติ ฉ การณานิฯ อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิโต โหติฯ เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสน วุตฺตํฯ อรหตฺตญฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺชาภาวโต อพฺยาปชฺชํ, อุปาทานสฺส ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, ตณฺหาย ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ตณฺหกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ จ วุจฺจติฯ

เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ ปฏิเวธรหิตํ เกวลํ ปฏิเวธปญฺญาย อสมฺมิสฺสํ สทฺธามตฺตกํฯ ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒิํฯ วีตราคตฺตาติ มคฺคปฏิเวเธน ราคสฺส วิหตตฺตาเยว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ฐิโต โหติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรน วิหรติ, ตนฺนินฺนมานโสเยว โหตีติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

ลาภสกฺการสิโลกนฺติ จตุปจฺจยลาภญฺจ เตสํเยว สุกตภาวญฺจ วณฺณภณนญฺจฯ นิกามยมาโนติ อิจฺฉมาโน ปตฺถยมาโนฯ ปวิเวกาธิมุตฺโตติ ‘‘ปวิเวเก อธิมุตฺโต อห’’นฺติ เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ

สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลญฺจ วตญฺจ ปรามสิตฺวา คหิตคฺคหณมตฺตํฯ สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ สารภาเวน ชานนฺโตฯ

อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺชํ อรหตฺตํ พฺยากโรติฯ อิมินาว นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปิเจตฺถ ‘‘เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติ อิมสฺมิํเยว อรหตฺตํ กถิตํ, เสเสสุ ปญฺจสุ นิพฺพาน’’นฺติ เอเก วทนฺติฯ อปเร ‘‘อสมฺโมหาธิมุตฺโตติ เอตฺเถว นิพฺพานํ กถิตํ, เสเสสุ อรหตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ สาโร – ‘‘สพฺเพสฺเวเวเตสุ อรหตฺตมฺปิ นิพฺพานมฺปิ กถิตเมวาติฯ

ภุสาติ พลวนฺโต ทิพฺพรูปสทิสาฯ เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ เอตสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ คเหตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ กิเลสา หิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ คณฺหนฺติ นามฯ อมิสฺสีกตนฺติ อมิสฺสกตํฯ กิเลสา หิ อารมฺมเณน สทฺธิํ จิตฺตํ มิสฺสํ กโรนฺติ, เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํฯ ฐิตนฺติ ปติฏฺฐิตํฯ อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ อจลนปฺปตฺตํฯ วยญฺจสฺสานุปสฺสตีติ ตสฺส เจส จิตฺตสฺส อุปฺปาทมฺปิ วยมฺปิ ปสฺสติฯ ภุสา วาตวุฏฺฐีติ พลวา วาตกฺขนฺโธฯ เนว นํ สงฺกมฺเปยฺยาติ เอกภาเคน จาเลตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ น สมฺปกมฺเปยฺยาติ ถูณํ วิย สพฺพภาคโต กมฺเปตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ น สมฺปเวเธยฺยาติ เวเธตฺวา ปเวเธตฺวา ปาเตตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ

เนกฺขมฺมํ อธิมุตฺตสฺสาติ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตสฺสฯ เสสปเทสุปิ อรหตฺตเมว กถิตํฯ อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อสมฺโมหญฺจ เจตโสติ จิตฺตสฺส จ อสมฺโมหํ อธิมุตฺตสฺสฯ ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ อายตนานํ อุปฺปาทญฺจ วยญฺจ ทิสฺวาฯ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา นเยน อิมาย วิปสฺสนาย ปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ, นิพฺพานารมฺมเณ อธิมุจฺจติฯ อถ วา อิมินา ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตาฯ ตสฺส หิ อายตนุปฺปาทํ ทิสฺวา อิมาย วิปสฺสนาย อธิคตสฺส อริยมคฺคสฺส อานุภาเวน สพฺพกิเลเสหิ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ เอวํ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส…เป.… น วิชฺชติฯ ตตฺถ สนฺตจิตฺตสฺสาติ นิพฺพุตจิตฺตสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

โสณสฺส ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

[246] อทฺทาริฏฺฐกวณฺณาติ อภินวาริฏฺฐผลวณฺณาฯ อุทเกน ตินฺตกากปตฺตวณฺณาติปิ วทนฺติฯ

อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

[248] อภิชีวนฺติ เอเตนาติ อภิชีวนิกํฯ กินฺตํ? สิปฺปํฯ เตนาห ‘‘เยน สิปฺเปนา’’ติอาทิฯ

กฏฺฐปาทุกาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

[251] อุณฺณาหิ กตปาทุกาติ อุณฺณาโลมมยกมฺพเลหิ, อุณฺณาโลเมหิ เอว วา กตปาทุกาฯ น, ภิกฺขเว, คาวีนํ วิสาเณสุ คเหตพฺพนฺติอาทีสุ ‘‘โมกฺขาธิปฺปาเยน วิสาณาทีสุ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

ยานาทิปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

[253] อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุริสยุตฺตํ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, หตฺถวฏฺฏก’’นฺติ เอวํ ปจฺเจกวากฺยปริสมาปนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปุริสยุตฺตํ อิตฺถิสารถิ วา…เป.… ปุริสา วา, วฏฺฏติเยวา’’ติฯ ปีฐกสิวิกนฺติ ปีฐกยานํฯ ปาฏงฺกินฺติ อนฺโทลิกาเยตํ อธิวจนํฯ